رزق بخشش پی در پی و عطای همیشگی است و هرگونه بهره ای است که خداوند نصیب بندگان خود می کند؛ دنیوی باشد چون خوراکی ها و یا اخروی مانند رزق شهیدان والامقام که «بل احیا عند ربهم یرزقون»، ظاهری باشد مثل مسکن و یا باطنی، پنهان و معنوی مانند عقل، فهم، علم و ایمان. (1) چنانچه در دعاها به این رزق ارزشمند اشاره های فراوان شده است. گاه طلب رزق معنوی همانند حج می کنیم و می گوییم: اللهم ارزقنی حج بیتک الحرام؛ زمانی روزی خود را در توفیق اطاعت و دوری از معصیت می بینیم و از خداوند می خواهیم که:

اللهم ارزقنی توفیق الطاعه و بعد المعصیه؛ و یا برترین مرگ را که چهره ای سرخ اما سیرتی سبز از سعادت داد، طلب می کنیم و می گوییم: اللهم ارزقنی الشهاده فی سبیک. (2) از آنجا که رزق افراد روز به روز استمرار می یابد، آن را «روزی» گویند. «معاش» واژه دیگری است که گاه به صورت مترادف، همراه با رزق و روزی بیان می شود، اما معنای حقیقی آن «آذوقه» و یا آنچه با آن زندگی می کنند، است. خداوند متعال در قرآن رویگردانان از یاد خدا را به «زندگی توام با سختی و تلخی» هشدار می دهد. همان گونه که نیکوکاران سخت کوش را به «زندگانی رضایتمند» نوید می دهد. نکته ای که فراتر از نگاه های ظاهری ما به جلوه های زندگانی وجود دارد، توجه به پدید آورنده تمامی نعمت ها و مواهب است که هر یک در چهره رزق در اختیار ما قرار گرفته است و برخی برتر از بقیه هستند مانند خرد و اندیشه، استعداد و قابلیت های وجودی، دانش و بینش و سلامت و سعادت. چنین باور گرانبهایی بنیان نگرش انسان به جهان هستی است که دستاوردهایی چون شناخت خود، احساس وظیفه سنگین در برابر نعمت های الهی، بینش یافتن نسبت به فلسفه نعمت ها در دست افراد، مسئولیت انسان در جامعه خویش و پی ریزی فردایی روشن و بهره وری از رزق های مادی و معنوی، خواهد داشت. این نگاه برابر غرور قارونی است که خود را صاحب اختیار تمامی امکانات دانسته و نوعی حریم و برتربینی برای خود قائل بود، بدون آنکه توجهی به تعهد انسانی و مسئولیت الهی خویش کند و هر یک از استعدادها و دارایی ها را ودیعه ای بیش نداند که آثار هر یک باقی و تمامی آنان فانی خواهد شد. امیر مومنان علی (ع) با توجه به این نگرش روشنگرانه می فرماید: «خداوند متعال روزی همه را تضمین کرده و قوت آنان را معین ساخته است ... هر کس زنده باشد، روزیش بر اوست و هر کس بمیرد، بازگشتش به سوی اوست ... روزی ها را مقدر و اندازه گیری کرد، گاهی کم و گاهی زیاد و به تنگی و وسعت، به طور عادلانه، تقسیم فرمود تا هر که را بخواهد، به وسعت روزی و یا تنگی آن بیازماید و با آن «شکر» و «صبر» غنی و فقیر را مورد آزمایش قرار دهد. سپس روزی وسیع را با فقر و بیچارگی درآمیخت و تندرستی را با حوادث دردناک توام نمود. دوران شادی و سرور را با غصه و اندوه مقرون ساخت. سرآمد زندگی را آفرید و آن را گاهی طولانی و گاهی کوتاه قرار داد ...» (3)
حکمت و مصلحت در روزی انسان ها
قرآن کریم را که می گشاییم، حکمت وسعت روزی درباره برخی انسان ها را سپاسگذاری و خرج نعمت های الهی در مسیر مورد نظر خداوند می بینیم. کسانی که از اوان جوانی همواره دانش، دارایی، مقام و موقعیت و تمامی داده های خداوند را به جا صرف کرده اند و شکرگذار هر یک بوده اند، از این رو به پاس لیاقت ها و شایستگی ها، نعمت های بیشتری بر آنان ریزش کرده و در ابعاد مختلف روزی، گشایش های فراوانی داشته اند. این حقیقت گرانبها در آیه ای کوتاه و به یاد ماندنی بیان شده است: «لئن شکرتم لازید نکم» اگر شکرگزار باشید، نعمت ها و الطاف خود را بر شما بیشتر از پیشتر می کنم» (سوره ابراهیم، آیه 7.) گروهی دیگر را در جامعه می یابیم که همیشه دستی پر از نعمت های مادی و معنوی دارند و بدون آن که دچار سختی معیشت و رنج زندگی گردند، با آبرویی بسیار و شخصیتی ارجمند، تلاشی شایسته می کنند و خداوند نیز درهای رحمت و وسعت روزی را بر آنان گشوده نگاه داشته است. اینان صاحبان تقوا، پرهیزکاری و عبودیت اند، کسانی که در عرصه های مختلف زندگی ارزش های دینی خود را با هوا و هوس ها مبادله نکرده اند و همیشه با قلبی مطمئن، دلی لبریز از عشق الهی و کوششی فراگیر، به دنبال درآمدی پاک و شایسته بوده اندو خداوند نیز راههای غیر قابل تصوری برابر دیدگانشان گشوده و درآمدهای چشمگیری برایشان فراهم ساخته است تا پاداش پرهیزکاری آنها در این دنیا نیز داده شود. خداوند متعال برای درس آموزی همگان و ترسیم راه روشنی از رشد و تعالی مادی و معنوی می فرماید: هرگاه مردم روی زمین ایمان آورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان و زمین را به روی آنان می گشاییم. (4) دسته دیگری که تقدیر خداوند بر آن قرار گرفته تا از نظر امکانات زندگی و رفاه مادی وضع آراسته و کاملی پیدا کنند، کسانی هستند که در «امتحان و آزمایش» قرار گرفته اند. اینان شعارهای بسیاری در پایبندی خود به دستورات الهی سر می دادند و همیشه با انتقاد از دیگران و یا حمله به برخی از افراد، خود را پاک و منزه از دلبستگی های مادی و انحرافات اخلاقی نشان می دادند و در حضور دیگران و یا هنگام مناجات با خداوند درخواست های نعمت های فراوان و الطاف بسیار کرده تا به خدای خود و بندگان او، پایمردی به اصول اخلاقی و پایداری در حفظ ارزش های اسلامی را ثابت کنند اما بسیاری از اینان چون لذت شیرین و طعم گوارای مادیات و رفاه را چشیدند، ابتدا به توجیه کارهای خود پرداخته، سپس با بی اعتنایی به دستورهای الهی، خود را خوشبخت جلوه داده و چندی بعد با حمله به اساس سخنان پیشوایان و بایدها و نبایدهای خداوندی، هر یک را با حقوق بشر، دنیای امروز، مردم دیگر کشورها و افراد متمدن ناسازگار معرفی می کنند. دیری نمی گذرد که وضع ظاهری آنان، همسر و فرزندانشان دگرگون می شود، اسراف ها و تبذیرها جایگزین انفاق ها و کمک ها به مستضعفان می شود. خداوند حکمت وسعت روزی خود را برای اینان «فتنه» می داند و می فرماید: همانا دارایی ها و فرزندان شما، مایه امتحان و آزمایش شما خواهد بود. سپس حال برخی از ثروتمندان و صاحبان امکانات و نعمت های فراوان مادی و معنوی را، عبرت گیری دیگران و پندپذیری صاحبان خرد و اندیشه دانسته تا در پی این حکمت، چنین افراد خوش سخن و بدعمل نیز که همیشه با مکر و حیله خود دیگران را فریب داده و خود را پاک و مقدس می نمایاندند، دچار «استدراج» یعنی خود برتر بینی، تحقیر مومنان، نیشخند اولیای الهی و سرانجام «هلاک جاودان» شوند: «بزودی اینان را از جایی که نمی دانند استدراج می کنیم - و هر روز با افزودن دارایی ها و موقعیت های چشمگیر دچار امتحان، انحراف و هلاکت اخلاقی اجتماعی می کنیم، مال و اولاد و عمر طولانی می دهیم - که کید من متین و محکم است» (اعراف، آیه 182.)
نمونه ای کامل از این افراد، «ثعلبه» است که فقیر و تهیدست بوده و هر روز در مسجد رسول الله (ص) حاضر می شد و پشت سر آن حضرت نماز جماعت می خواند و به سخنان دلنشین و روح افزای پیامبر گوش می داد. وی روزی از رسول خدا (ص) تقاضای دعا برای بهبود وضع مالی خود کرد، اما رسول الله (ص) با جمله ای کوتاه، وی را منصرف کرد که «ثعلبه! صلاح تو نیست وضع مالی و دارایی ات خوب شود، مصلحت نیست.» اما فردای آن روز و فرداهای دیگر اصرار وپافشاری ثعلبه استمرار یافت تا آنکه پیامبر بدو فرمود: «ثعلبه باز هم می گویم مصلحت تو در همین زندگی است که در آن به سر می بری، درآمدی - هر چند اندک - کسب می کنی و به عبادت خود دل می سپاری، این نیز غنیمت است. بیش از این مخواه و خود را اسیر حرص و طمع مکن.» دلدادگی ثعلبه و فریفتگی او به رفاه و لذت زندگی با اصرار بیشتر ادامه یافت، تا آنکه پیامبر (ص) دعا کرد و دو درهم نیز به او داد تا با آن تجارت کند، دو درهم رسول الله در اثر خرید و فروش چهار درهم شد و دو گوسفند ثعلبه، چهار گوسفند. فردا و هفته های بعد، رزق بیشتر و درآمد سرشارتر، ثعلبه را دل مشغول و شادمان کرده بود به گونه ای که در اثر خستگی کار، از یک وعده نماز خود پشت سر رسول الله کاست و با این توجیه که نماز را می شود خواند اما مشتری از دست می رود، وقت فضیلت نماز جماعت را از دست داده، به خرید و فروش مشغول می شد. بارش برکات الهی بر او بیشتر از گذشته می شد تا آنکه تعداد دام و گله های گوسفند وی را مجبور به خارج شدن از مدینه ساخت. در این هنگام، صبح و ظهر و شب فرصت حضور در جماعت مسلمانان را از دست داد و تنها روزهای جمعه برای نماز جمعه حاضر می شد. چندی بعد که مامور زکات از طرف رسول الله به سوی او رفت، ثعلبه به حکم زکات اعتراض نموده، از دادن آن خودداری کرد و پرداخت زکات را همانند باج دادن تلقی کرد! وقتی خبر به رسول خدا (ص) رسید، چندین بار فرمود وای بر ثعلبه، وای بر ثعلبه. جبرئیل امین آیه ای در مذمت ثعلبه و ثعلبه صفتان نزد رسول الله آورد و ضمن نکوهش دین باوران دوران فقر و دین فروشان هنگام غنا و بهره مندی، سخن خداوند را ابلاغ کرد که: و از آنان کسانی اند که با خدا عهد کرده اند که اگر از کرم خویش به ما عطا کند، قطعا صدقه خواهیم داد و از شایستگان خواهیم شد. پس چون از فضل خود به آنان بخشید، بدان بخل ورزیدند و به حال اعراض روی برتافتند» (توبه، آیه 75 و 76.) خبر نزول آیه که به ثعلبه رسید، دوان دوان و هراسان خدمت رسول الله آمد و حاضر شد تمام دارایی خویش را بدهد اما آیه درباره او نباشد. رسول خدا (ص) نگاهی به او کرده، فرمود: ثعلبه، دو درهمی را که روز اول به تو دادم، بده ... و از آن لحظه دارایی و ثروت ثعلبه کم و کمتر شد تا آنکه همانند دوران تنگدستی و فقر خود گردید، اما با تفاوتی از اوج ایمان تا قعر کفر و انحراف. (5)
پس آزمایش و ابتلا، حکمت دیگری در کاستی رزق یا فزونی روزی است، تا ناخالصی ها نمایان و انسان های پایدار و راست قامت در عرصه های مختلف فقر و غنا مشخص شوند. این نکته ای است که در قرآن با این بیان آمده است: تا خدا آنچه در سینه ها پنهان دارید، بیازماید و آنچه در دلها نهان کرده اید، آشکار سازد (آل عمران، آیه 154.)
تنگی رزق و مسائل تربیتی
مصلحت و حکمت دیگری که در نوع دیگری از رزاق بودن خداوند که تقدیر و سرنوشت الهی نام گرفته است، وجود دارد، تنگی رزق به خاطر صلاحدیدهای مسائل تربیتی است. آنجا که بندگان شایسته خداوند، اراده کاری دارند که خود به صلاح و فساد آن آگاهی کامل ندارند، پروردگار متعال، تقدیری بر اساس مصلحت آنان می کند تا همیشه یاد و نام او زمزمه دل های آنان باشد و علاوه بر آنکه باورهای ناب الهی را حفظ کنند، هیچ گاه در سراشیبی ضلالت و ظلم قرار نگیرند و در پی کم ظرفیتی و دوری از سعه صدر در مسائل رفاهی و مادی، دیگران نیز از سوزش ستم اینان ایمن باشند: هرگاه خداوند روزی را بر بعضی مردم گشاده دارد، راه ظلم و طغیان پیش می گیرند؛ از این رو هر چه را بخواهد، نازل می کند، زیرا به وضع بندگانش باخبر و آگاه است (شوری، آیه 27.) بنابراین همه ما باید تلاش و توکل، کوشش و شناخت و فعالیت و معرفت داشته باشیم تا هیچ گاه دست از کار و فعالیت نکشیده، تنبلی و سستی و تن پروری خود را با بهانه های نابخردانه ای چون متقی بودن، توکل داشتن و ... توجیه نکنیم و از آن سو افراط در کار و فعالیت فراوان نکنیم تا آنکه خود را محور رزق و روزی بدانیم و تمامی درآمد زندگی را محصول تفکر، تدبر و تلاش دانسته، هیچ اراده برتری در وسعت یا کمی بهره های مادی ندانیم!
نقش تلاش و پشتکار در کسب روزی
اگر روزی رسان - طبق حکمت و مصلحت بندگان - خداوند است، تلاش و پشتکار ما در این میان چه نقشی خواهد داشت؟ پیش از شروع، توجه به این نکته راهگشای بسیاری از مشکلات فکری و شبهات عقیدتی ما خواهد بود که نظام آفرینش بر پایه علت و معلول و یا سبب و مسبب استوار است و اصول پایدار و جاودان دین ما را به این سو فرا می خواند که دستاوردی برای انسان نخواهد بود مگر با زحمت و تلاش او و خداوند سرنوشت قومی را تغییر نمی دهد مگر خود تلاش کنند (نجم، آیه 39 - رعد، آیه 11.) درباره پرسش ذیل این بخش که رابطه رزاقیت خداوند با تلاش و تدبیر ما چیست، نکته قبلی جوابگو خواهد بود. یعنی خداوند متعال رزاق است و تمامی موجودات زنده بر سفره لطف و برکت او حضور دارند، اما جهان هستی بر این پایه استوار است که هر کسی به مقدار تلاش و تکاپوی خود و استفاده از نیروهای خدادادی همانند عقل، استعداد، فعالیت بدنی و ... روزی خود را به دست می آورد و این رزق نیز با اراده خداوند و خواست او فراهم می شود. پس تلاش و تدبیر امری لازم و ضروری است ولی سبب تام و علت حتمی به دست آوردن روزی نخواهد بود، بلکه نیازمند شرایط، زمینه ها و عواملی است که خداوند فراهم می کند. سپس هر یک از ما رزق خویش را کسب می کنیم. در غیر اینصورت موانع فراوانی که گاه هیچ یک قابل پیش بینی نیستند، تصمیم و اراده ما را دگرگون می کنند و تمامی تلاش ما هیچ حاصلی در بر نخواهد داشت. همانگونه که تاکنون هر یک از ما در فرصت های مختلف تصمیم های بسیاری گرفته ایم، اما پس از چندین گام، باز به جای اول بازگشته ایم و منصرف شده ایم. چنین باور تابناکی بوده که پیشوایان معصوم علیهم السلام همچون امیرمومنین علی (ع)، امام باقر و امام صادق علیهماالسلام خود، در نخلستان ها و مزارع کار می کردند و در هوای گرم مدینه رزق و روزی خویش و خانواده را به دست می آوردند و چون برخی بر اساس باور غلط خود اعتراض می کردند، می فرمودند: اگر در این حال از دنیا برویم، بهترین حالت است، زیرا مشغول اطاعت خداوند متعال بوده ایم، تلاش می کنیم تا خود و خانواده خود را از مردم بی نیاز سازیم و بدین وسیله امامان معصوم علیهم السلام قضای الهی و رزاقیت خداوند را وابسته به سعی و تدبیر افراد بیان کرده و به دنبال روزی رفتن را با مقدر بودن آن متضاد نمی دانسته اند. از این رو بر پایه این اعتقاد راستین به تلاش و کوشش توام با تقوا برای کسب روز اهمیت شایانی داده شده است به طوری که امام صادق (ع) می فرماید: در تحصیل روزی تنبلی نکنید، زیرا پدران ما در این راه تلاش کرده و آن را طلب می کردند ... کسی که برای روزی خانواده خود تلاش کند، همانند مجاهدان راه خداست.(6) افزون بر تشبیه قداست و عظمت تلاش و زحمت برای کسب روزی دستور داده شده است که مسلمانان صبح هر چه زودتر از خانه خارج شوند و به دنبال تلاش برای زندگی بروند ... از جمله افرادی که هرگز دعایش به استجابت نمی رسد، کسانی هستند که با تنی سالم، گوشه خانه نشسته و برای گشایش روزی دعا می کنند. (7)
اسباب وسعت روزی
آموزه های تربیتی قرآن و دستورهای معصومان علیهم السلام درباره عوامل وسعت روزی و یا کمی رزق، بیانگر حقایقی ارزشمند است که در پرتو آنها رابطه ما و پروردگارمان و نیز رابطه ما و جامعه اسلامی و رابطه ما با خود و خانواده مان که در جلوه های رفتار و گفتار تجلی می یابد، حساس تر، دقیق تر و اندیشه گرایانه تر خواهد بود. با این معارف دینی، تمامی اعمال خود را با نگاهی دقیق تر و حساب شده تر انجام می دهیم و با توجه به آثار هر یک در خود، خانواده و جامعه، مسئولیت بیشتری احساس می کنیم. برخی از این عوامل عبارتند از:
1- تقوا و پرهیزکاری: قرآن کریم می فرماید هر کس از خدا پروا کند، پروردگار برای او راه بیرون شدن از سختی ها را قرار می دهد و از جایی که حسابش را نمی کنند، به او روزی می رساند (طلاق، آیه 2 و 3.) رزق بی گمان و یا لطفی که بدون تدبیر برای انسان فراهم می شود، نعمتی است که امام صادق (ع) آن را مخصوص بندگان با ایمان خداوند دانسته و ضمن تفسیر آن به مبارک و پرخیر بودن، حکمت این رحمت را ارتباط بیشتر مومنان با خداوند از راه دعا به درگاه او می داند تا بیشتر از همیشه روزی ای بدون پیش بینی نصیب خود سازد. چنین لطف چشمگیر خداوند دین باوران پرهیزکار، گویای این سخن است که آفرینش و نعمت های الهی برای انسان کامل و افراد خداجو فراهم شده است. اگر ما گوش به فرمان پروردگار باشیم و از پیشوایان معصوم (ع) اطاعت کنیم، ریزش رحمت حق نیز به سوی ما جاری خواهد شد.
2- یاد خداوند و سپاسگزاری از نعمت های او: «شکر» عامل بسیار موثر در افزایش نعمت ها و الطاف الهی است که خداوند با صراحت بدان اشاره فرموده است؛ هرگاه شکر نعمت ها را به جا آورید و آن را در موارد واقعی صرف کنید، نعمت را بر شما افزون می کنم (ابراهیم، آیه 7.) «تکبیر» نمادی از یاد خداوند در سرای دل است که رسول خدا اینگونه بر آن تاکید کرده است: «کسی که رزق او کم شده است، زیاد تکبیر بگوید تا یاد خداوند باعث گشایش روزی او گردد.» (8)
3- نیکوکاری، خوش اخلاقی و مهربانی: نیکوکاری، خوش اخلاقی و مهربانی و پذیرائی از بندگان صالح خدا با نعمت های الهی در دست ماست. این کار پسندیده رضایت پروردگار را در رسیدگی به صالحان و مومنان فراهم می کند. از این رو چون خدا صلاحیت و اهلیت برای انسان می بیند، لطف و رحمت بیشتر خود را نثار وی می کند. امیرمومنین علی علیه السلام در این باره می فرماید: «پاکی نیت و طراوت اندیشه، دوری از تنگ نظری در برخوردها، سهل گرفتن در زندگی با دیگران، گشایش چهره و خوش برخورد بودن با برادران مسلمان، گنج های رزق آدمی و باعث افزایش روزی انسان ها خواهد بود. (9)
4- انفاق از دارایی و پرداخت حقوق مالی: صدقه فراوان و خرسندی دیگران با کمک های مالی، خرسندی خداوند را به دنبال دارد و تاثیری بسیار در جلب روزی به همراه خواهد داشت.
5- بیداری صبحگاهان و وضوی دائم: اذان صبح تا طلوع آفتاب لحظه هایی است که نوعی سبکبالی، طراوت روحی و شادی خاطر برای تمامی روز بیداران را به همراه دارد، به گونه ای که هیچ گونه افسردگی روحی و خمودی فکری در انسان احساس نشده و با نشاطی غیر قابل توصیف به کارهای شایسته می پردازد. ارزاق بندگان در این ساعت تقسیم می شود و خوابیدن کراهت دارد. آنان که توفیق بیداری در این لحظات را دارند، افزون بر رزق عادی، نوعی افزایش روزی نیز نصیبشان می شود. وضوی دائم و طهارت همیشگی، راحتی روح و برکات لحظه های روز و افزایش روزی را به دنبال دارد. آنان که آرام آرام این حالت پسندیده را در خود ایجاد کننده و با تمرین به صورت عادت دائمی برای خود درآوردند، نوعی طراوت روحی و قداست باطنی حس می کنند که پس از چندی ترک چنین صفت ارزشمندی برای آنها مشکل خواهد بود.
6- دوری از گناه، ظلم و نافرمانی خداوند: به راستی کسانی که در زندگی خود با ما صادق، مهربان و مودب هستند، چه جایگاهی نزد ما دارند؟ و آنان که چندین بار تاکنون به ما نزدیک شده، از مهربانی و سخاوت ما استفاده کرده و پس ازچندی نه تنها سپاسگزاری نکرده بلکه علیه ما اقدام کرده و عمل آنان آثار زشتی ایجاد کرده است، چه موقعیتی در دل و اندیشه ما دارند؟ آیا به این دسته از افراد باز هم احسان می کنیم و از امکانات خود در اختیار آنان قرار می دهیم؟ ویژگی ذاتی اطاعت و استفاده نعمت های الهی در مسیر حقیقی آن، فزونی تمام داده های خداوند و ریزش الطاف چشمگیر دیگری را به همراه دارد و عملکرد ذاتی گناه، معصیت و مصرف نعمت های خداوند در مسیری نادرست و علیه دستورهای الهی، تنگی معیشت و کمی رزق و زندگی سخت و دشواری را به همراه خواهد داشت. از این رو پیشوایان معصوم علیهم السلام فرموده اند: «با گناه افراد، رحمت و روزی خداوند به روی آنان بسته می شود؛ برکات رزق برطرف می گردد، گوارایی و شادکامی و راحتی از زندگی زدوده می شود و مسیر گذران عمر با دشواری و سختی روبه رو خواهد شد.» (10)
7- دعا: روزی امیرمومنان علی علیه السلام رو به فرزند خود امام مجتبی علیه السلام کرد و فرمود: «پسرم، همان کسی که گنج های آسمانها و زمین را در اختیار دارد، به تو اجازه دعا و درخواست داده و اجابت آن را نیز تضمین کرده است. به تو امر کرده که از او بخواهی تا به تو عطا کند و از او درخواست رحمت کنی تا رحمتش را بر تو فرو فرستد ... هرگاه بخواهی با او درد دل می کنی و ناراحتی و مشکلاتت را در برابر او قرار می دهی، از او در کارهایت استعانت می جویی و از خزاین رحمتش چیزهایی را می خواهی که جز او کسی قادر به عطای آن نیست مانند عمر بیشتر، تندرستی بدن و وسعت روزی. پس خداوند کلیدهای خزاینش را در دست تو قرار داده است. بنابراین هرگاه خواستی می توانی به وسیله دعا درهای نعمت خدا را بگشایی و باران رحمت او را فرودآوری.» (11) بر پایه چنین بینشی دستور دعا به هنگام کمی روزی داده شده، تا با استمداد از خداوند، توکل به او و جلب رحمت، درهای نعمت و برکت الهی را بگشاییم؛ شیوه ای که معصومان علیهم السلام داشتند و همواره با دعاهای خود مشکلات دیگران را برطرف می کردند.
سخن آخر
تاملی اندک در گنجینه معارف این نکته گرانبها را آشکار می کند که دیدگاه پیشوایان ما، با نگاه دیگران به روزی و معیشت تفاوتی بنیادین دارد، به گونه ای که آنان بدون توجه به نوع رزق از نظر مادی و کمیت و کیفیت آن از نظر اجتماعی، روی پنهان این حقیقت را که آثاری جاودان و ماندگار به همراه دارد، بیان می کنند.
بی شک مال و فرزندی که هدف انسان در زندگی باشد و همراه آن هیچ گونه آرمان آسمانی نباشد، بلایی خواهد بود که جز حرصی جاودان و نکوهشی همیشگی چیزی به دنبال نخواهد داشت.